دستورالعمل فني اسطوخودوس

محمود حق شناس

كارشناس ارشد زراعت

كارشناس پژوهشي مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان مركزي

اراك – جاده كمربندي شمالي ابتداي جاده روستاي مبارك آباد

مركز تحقيقات و آموزش كشاورزي و منابع طبيعي استان مركزي

M_Haghshenas317@yahoo.com

1393

مقدمه:

   اسطوخودوس با نام علمی Mill. Lavandula angustifolia و نام انگلیسی  True Lavenderاز تیره Lamiaceae مي باشد. اسطوخودوس درختچه اي است چند ساله، خشبی، کرکدار با گل آذین خوشه ای، گل ها به رنگ آبی یا متمایل به بنفش، به ارتفاع 100-200 سانتي متر، كرك نمدي، برگ ها به طول 20-50 ميلي متر، سرنيزه اي، مستطيل يا خطي، كامل، در جواني كرك نمدي سفيد، خاكستري شونده، سنبله به طول 2-8 سانتي متر، برگه ها به به طول 1-8 ميلي متر، معمولا لوزي-واژ تخم مرغي پهن، نوك دار، برگك ها وجود ندارند يا كوچك، چرخه ها حاوي 6-10 گل، كاسه گل به طول 5-7 ميلي متر، 13 رگه اي، با دندانه فوقاني در راس با زايده اي واژ قلبي و جام گل به طول 10-12 ميلي متر مي باشد.

پراکندگی جغرافیایی در ایران:

   اسطوخودوس گیاه بومی مناطق معتدله و مديترانه اي است. به دلیل داشتن سیستم ریشه ای عمیق، به راحتی در شیب ها رشد می کند و نسبت به سرما و خشکی مقاوم و ارتفاع زیاد را ترجیح می دهد و به هوای آفتابی و نور كافي نیاز دارد. اين گياه مناطقی که زمستان های سرد و تابستان های خنک دارد را ترجیح می دهد و بيشتر به صورت كشت شده در مناطقي مانند تهران، كرج، اصفهان، فارس، اراك و... وجود دارد. يكي از مسائلي كه بايد دنبال راه حل آن بود و نيازمند بررسي دقيق تري مي باشد شناخت خواص دارويي براي اسطوخودوس است كه در كتب طب سنتي به نام هاي مختلفي موجود است. امروزه مردم در خراسان به گياه Nepeta binaludensis Jamzad. و دست اندركاران طب سنتي در اصفهان به Nepeta bracteata Benth. ياNepeta ispahanica Boiss. اسطوخودوس مي گويند. اين پراكندگي و اختلاف نام ها نيازمند بررسي و پژوهشي عميق است.

كاشت:

   کاشت این گیاه در زمین‌های مرغوب، شخم‌زده و کوددار عملكرد مناسبي دارد. مراحل آماده سازي زمين شامل: شخم مناسب، پنجه زني يا ديسك زني و استفاده از لولر در صورت تسطيح نبودن زمين، از عمليات قبل از كشت مي باشد. ميزان كود دامي پوسيده، به ازاي هر هكتار 20 تن كه در زمين هاي فقير تا 40 تن در هكتار توصيه مي شود. اين گياه به وسيله بذر، قلمه و خوابانيدن تكثير مي شود. بايد توجه داشت كه بهترين روش تكثير اين گياه از طريق قلمه و در فصل پاييز مي باشد. در فصل پاييز بين ماه هاي آبان تا آذر از سرشاخه هاي اسطوخودوس قلمه تهيه كرده و در گلخانه داخل ماسه مي كارند. معمولاً قلمه ها 3 تا 4 ماه ريشه دار مي شوند و در بهار با توجه به شرايط آب و هوايي و از بين رفتن سرماي بهاره اقدام به كشت قلمه هاي ريشه دار مي كنند. تعداد قلمه مورد نیاز جهت کاشت در يك هکتار زمین بین 30 – 20 هزار قلمه می باشد. سيستم كاشت فارو و سيستم آبياري قطره اي جزو بهترين روش كشت محسوب مي شود. فاصله كشت 50-40 سانتي متر روي رديف ها و فاصله بين رديف ها 75 تا 100 سانتي متر باشد. چنانچه قلمه هاي اسطوخودوس در بهار از گياه مادري تهيه و در ماسه كشت گردند مي توان قلمه هاي ريشه دار را در ابتداي فصل پاييز در زمين اصلي كشت كرد. براي ريشه دار كردن قلمه ها مي توان از هورمون اكسين استفاده نمود

داشت:

   رشد اسطوخودوس در سال اول كمي كند است ولي در سال های بعد سریع خواهد شد، به طوری كه در سال پنجم از هر بوته اسطوخودوس حدود ۵۰۰ گرم برگ خشك مي توان برداشت كرد. قسمت مورد استفاده این گیاه سرشاخه های گلدار و برگ گياه است. بهترین زمان برداشت گل، هنگامی است كه گل ها روی گیاه (اوایل تیر تا اواسط مرداد منطقه اراک که مورد بررسی بوده) ظاهر می شوند. براي توليد گياه با فرم مناسب لازم است عمليات هرس در پاييز سال اول و دوم انجام شود تا از رشد طولي گياه جلوگيري شود. بعد از هرس در سال اول ارتفاع گياه به حدود 15 تا 20 سانتي متر مي رسد و در سال دوم گياه را به صورت نيم كره هرس مي نمايند تا ارتفاع به حدود 20 تا 25 سانتي متر و پهنا از هر طرف به حدود 15 تا 20 سانتي متر برسد. مراقبت هاي ويژه در زمان داشت شامل آبياري منظم، تنك كردن، مبارزه با علف هاي هرز، برگردان كردن خاك بين رديف ها و خاكدهي پاي بوته ها مي باشد كه بسيار مفيد است. اگرچه اين گياه نسبت به خشكي مقاوم است اما بسته به بافت خاك، اقليم و فصل رويش دور آبياري بين 10-7 روز تغيير مي كند. جهت بهره برداري اقتصادي از اسطوخودوس مي بايست بعد از 12-10 سال بوته هاي كامل از ارتفاع 5-4 سانتي متري سطح خاك قطع شوند. از آفات مهم اسطوخودوس حشره‌ای به نام سوفورونیا هیومرلا است كه لارو این حشره سبب نابودی پایه‌های اسطوخودوس می‌شود كه برای مبارزه با آن از صابون های نیكوتین دار استفاده می‌شود

برداشت:

   زمان برداشت در روزهای آفتابی، گرم و خشک هنگامی که 50 درصد گلچه ها باز شده باشند، از ارتفاع حد اکثر 12 سانتی متری از نوک ساقه گل دهنده انجام مي شود. باید گیاه برداشت شده در سایه و در مجاورت هوا خشک شود و سپس در ظرف های غیر قابل نفوذ ذخیره گردد، در صورت اسانس گیری، از گل های تازه باید استفاده کرد. عملکرد 3 – 2 تن در هکتار (گل و ساقه) در سال سوم و سال های بعد می باشد. برای برداشت محصول از اره استفاده كرده و گیاه را هرس می كنند و سرشاخه ها را در سایه خشك می كنند. این گیاه تا 15 سال در زمین اصلی باقی می ماند بنابراین توجه به شرایط خاك قبل از ایجاد مزرعه اسطوخودوس الزامی است. تعداد چين اسطوخودوس 2 – 3 چين در سال مي باشد.

مصارف و کاربردها:

   اسطوخودوس از نظر طب قديم ايران گرم و خشك است. براي رفع خستگي و آرامش چند قطره روغن اسطوخودوس را در وان آب گرم ريخته و براي مدت 15 دقیقه در آن دراز بكشيد، گرفتگي ها را باز مي كند. مقوي معده و ادرار آور مي باشد. معرق است و تب را پائين مي آورد. صفرا بر بوده و كبد را به كار مي اندازد و بيماري هاي كبدي را برطرف مي كند. ضد تشنج است. براي تقويت عمومي بدن خوب است. كرم هاي روده را از بين مي برد. بيماري هاي سينه و سرفه را برطرف مي كند. در معالجه زكام مؤثر است. از آن مي توان به عنوان مسهل و تميز كننده استفاده كرد. براي رفع بيماري هاي مجاري ادرار مفيد است. براي رفع فراموشي و تقويت حافظه از دم كرده اسطوخودوس استفاده كنيد. براي رفع بي خوابي يك قطره از روغن اسطوخودوس را روي يك تكه پنبه بچكانيد و آن را داخل بالش خود قرار دهيد خواب مطبوعي براي شما مي آورد. براي برطرف كردن غم و اندوه دم كرده اسطوخودوس بنوشيد. اگر دست و پاي شما خواب مي رود از اين گياه استفاده كنيد. سردرد و سردردهاي يك طرفه را درمان مي كند. براي برطرف كردن سوء هاضمه يك قطره اسانس اسطوخودوس را در يك ليوان آب نيم گرم ريخته و يا يك فنجان از دم كرده آن را بنوشيد. اسطوخودوس درمان كننده رماتيسم، آرتروز و نقرس است براي اين منظور كمپرس آن را بر روي عضو مورد نظر بگذاريد و يا اينكه 2 قطره روغن آن را با يك قاشق روغن بادام و يا روغن زيتون مخلوط كرده و عضو دردناك را با آن ماساژ دهيد. براي برطرف كردن بوهاي نامتناسب در منزل چند قطره روغن اسطوخودوس را در آب ريخته و بگذاريد به آرامي بجوشد عطر مطبوعي را در هوا پخش مي كند.