برای بررسی و چگونگی پیشرفت و توسعه در هر مکانی نیاز به اطلاعات
جغرافیایی و تاریخی آن ناحیه از زمان یکجا نشینی و توسعه روستا و پیدایش
شهر می‌باشد اما به دلیل جنگ‌ها و هجوم اقوام وحشی و خارجی به سرزمین ماد
سفلی، اسناد و نوشته‌ها و آثاری که به طور وضوح مبین زندگی و تمدن آن دوران
در استان باشد از بین رفته‌است، به عنوان مثال:
- از خط نوشته دوران ماد، درداخل‌ایران چیز زیادی باقی نمانده، تنها سند مهم زبان تاتی است که از شاخه‌های زبان مادی بوده و اکنون در بخشهایی از استان مرکزی (منطقه وفس) در کمیجان با آن زبان سخن می‌گویند.
- تمام سنگ نوشته‌ها و الواح مکشوفه مربوط به دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی است و آنها توجهی به آثار و تمدن قوم ماد نداشتند.
- یورشهای مداوم ۴۶ ساله قومآشور به سرزمین ماد که سبب ویرانی شهرها و شهرکها شد. بسیاری از تپه‌های تاریخی به احتمال قوی بازمانده آن دوران هستند.
- هجوم بیست و پنج ساله سکاها به ماد سفلی و ویرانی شهرها و شهرکها.
- ویرانگری‌های اسکندر مقدونی در قسمتی از غرب ایران و ناحیهٔ ماد و نابودی کلیه نوشته‌های تاریخی و فرهنگی و اجتماعی به زبان مادی.
- دگرگونی و تغییر خط و الفبا از پارسی باستان به هخامنشی و سپس به پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی.
- حمله اعراب به ایران و سپس تهاجم ترکان و مغولان که موجب شد تمامی
کتابهای مذهبی، علمی، تاریخی و فرهنگی سوزانده شود یا درون رودخانه ریخته
شود.[۹]
هخامنشیان
در دوران هخامنشیان سرزمین‌ایران بنا به نوشتهٔ هرودت بیست ساتراپ
تقسیم می‌شده‌است، که ماد سفلی (از ری تا همدان) جزء ساتراپ دهم بوده‌است.
فهرست بیست گانه ساتراپ‌های ایران با توجه به تاریخ هرودت و سنگ نبشته‌های
بیستون کشف شده‌است. استان مرکزی در روزگار هخامنشیان بخشی از ایالت مادها (ساتراپ دهم) و قسمتهایی از جنوب آن بخشی از سرزمین الیمائیس بشمار می‌رفته‌است. این استان در شمار کوست خوربران (یعنی جایی که خورشید از آنجا می‌رود) بوده‌است.[۱۰]
ساتراپ دهم که استان مرکزی کنونی بیشترین مساحت و مهمترین بخش آن را
تشکیل می‌داده‌است، اهمیت این ناحیه را در زمان قبل از اسلام معلوم
می‌نماید و از طرف دیگر هر گونه تصمیم گیری و فرمان‌های حکومتی، نوع معیشت،
تخصص‌ها، حوزه‌های فرهنگی و اقتصادی و رشد و توسعه از هر نظر در ساختار
تمدن آریایی آن زمان مشمول ساتراپ دهم نیز می‌شده‌است.[۱۱]
جغرافیای طبیعی
آب و هوا
آب و هوای استان به علت وجود کوه‌های مرتفع، مجاورت با حاشیه مرکزی ایران، همجواری با بخشی از منطقه حوض سلطان، کویر میقان و حوزه آبریز دریاچه نمک
و همچنین قرار گرفتن در محل تلاقی دو رشته کوه البرز و زاگرس، دارای آب و
هوایی متنوع است. همچنین جهت و جریان وزش بادهای غربی ـ مدیترانه‌ای و اقیانوس اطلس،
توده‌های هوای فشار زیاد اقیانوس هند و جریانهای سرد آسیای مرکزی شرایط
اقلیمی استان را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. مهمترین انواع آب و هوای استان
عبارتند از: آب و هوای نیمه بیابانی در مناطقی چون ساوه و زرندیه، آب و
هوای معتدل کوهستانی همراه با زمستان سرد و تابستان معتدل، در شهرستان‌هایی
مانند اراک، خمین، تفرش و محلات. آب و هوای سرد کوهستانی با زمستانی سرد و
برفی و تابستانی خنک در محدوده‌های جغرافیایی شهرستان شازند.[۱۲]
دشت‌ها و بیابان‌ها
استان مرکزی در دوره کواترنری مرطوب بوده و بارش‌های آن روزگار که باعث
شسته شدن رسوبات از کوه‌ها و انباشت آنها در بخش‌های پست شده دشت‌های
حاصلخیزی چون دشت فراهان، دشت شازند، دشت ساوه و دشت زرند را به وجود
آورده‌است. پست‌ترین نقطه استان دشت مسیله با ۹۵۰ متر بلندا از سطح دریاست.[۱۳]
کویر
کویر میقان در نزدیکی شهر داوودآباد
دریاچه‌ها و تالابها
تالاب میقان در شمال شرقی اراک
- دریاچه میقان
این دریاچه در شمال شرقی اراک و در دشت فراهان قرار دارد، مساحت اش بسته
به میزان بارندگی از صد تا صد و ده کیلومتر مربع تغییر می‌یابد. آب این
دریاچه شور است. از نظر اقلیم زمستان‌های معتدلی دارد و همین سبب شده تا در
پاییز و اوایل زمستان زیستگاه پرندگان و به ویژه پرندگان مهاجر باشد.[۱۴]
- دریاچه خورهه
این دریاچه دائمی از یکی از معدود دریاچه‌های معدنی استان مرکزی است.
خودجوش است و حاوی ترکیبات گوگردی، غیر از آن به سبب جایگاه تاریخی اش مورد
اهمیت است. همچنین از لحاظ علم پزشکی نیز مورد توجه است.[۱۵]
- دریاچه قاسم آباد
دریاچه‌ای طبیعی است در غرب خنداب، در منطقه‌ای کوهستانی بین روستاهای
اوچ تپه و قاسم آباد. میزان آب اش بسته بارندگی متغیر است به گونه‌ای که در
سال‌های خشک سالی گاهی خشک می‌شود و در سال‌های بارندگی قابل قایقرانی
است. وسعت اش بین دو تا سه کیلومتر متغیر است و در پاییز و ابتدای زمستان
محل تجمع پرندگان مهاجر است.[۱۶]
کوه‌ها
۷۵٪ از مساحت استان را ناهمواری‌ها تشکیل داده‌است. کوه‌های استان مرکزی که در دوره ترشیاری
شکل گرفته‌اند از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. کوه‌های استان
مرکزی دو گروه هستند یکی کوه‌های مرکزی در شهرستان‌های کمیجان، تفرش و
قسمتهایی از ساوه و دیگری کوه‌های زاگرس در جنوب استان و در شهرهای شازند و خمین. کوه‌های راسوند در جنوب شازند و سفیدخانی در جنوب اراک از مهمترین کوه‌های استان هستند و قله شهباز با ۳۳۸۸ بلندی، در کوه‌های راسوند بلندترین کوه استان محسوب می‌شود.[۱۳]
رودخانه‌ها
در حال حاضر میزان آب بدست امده از رودخانه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها در
استان حدود۲/۴ میلیارد متر مکعب است که تنها ۵۰ درصد از این حجم به مصرف
کشاورزی می‌رسد.
چشمه‌ها
چشمه‌های موجود در استان همانند: چشمهٔ عمارت، چشمهٔ عباس آباد، چشمهٔ
پنجعلی، چشمهٔ اسکان، چشمهٔ انجدان، چشمهٔ محلات، چشمهٔ سنگستان و چشمهٔ
بالقلو نقش مهمی در تأمین آب مصرفی استان دارد.[۱۳]